Dünya son yıllarda ekonomik krizlerle, teknolojik ihtilallerle ve toplumsal eşitsizliklerle adeta sarsılıyor. Kapitalizme olan inanç gün geçtikçe eriyor, toplumsal medya üzerinden yeni sistemler tartışılıyor. Pekala, bu gidişat bizleri Sovyetler devrindeki üzere radikal bir ekonomik ihtilale sürükler mi? Yapay zekaya sorduk, o cevapladı! Haydi birlikte bakalım!
Sovyet ihtilali ne çeşit bir ekonomik modeldi?
Sovyetler Birliği’nde yaşanan ekonomik ihtilal, klasik kapitalist tertibin yerine merkezi planlamaya dayalı sosyalist bir sistemi getirdi. Devlet, üretim araçlarının tamamına el koydu ve planlama kurulları tüm ekonomik faaliyetleri denetim altına aldı. Gaye, gelir eşitsizliğini ortadan kaldırmak, endüstriyi süratle geliştirmek ve bağımsız bir ekonomik güç oluşturmaktı. Bu sistem birinci devirlerde muvaffakiyetler da getirdi. Bilhassa ağır sanayi ve eğitimde önemli ilerlemeler sağlandı. Lakin vakitle verimsizlik, kaynak israfı ve bürokratik hantallık sistemi çökertti. Yani ihtilal ekonomik eşitlik getirse de ferdî motivasyonu kırdı. Bu da uzun vadede sürdürülemez bir model yarattı.
Günümüzde bu cins bir ihtilalin tabanları var mı?
Bugün dünya çok daha karmaşık, dijitalleşmiş ve global iktisada entegre olmuş durumda. Eskisi üzere bir ülkenin tek başına sistem değiştirip kapılarını dünyaya kapatması artık neredeyse imkansız. Fakat gelir dağılımındaki uçurum, otomasyonla işsiz kalan kitleler ve artan toplumsal eşitsizlikler yeni arayışları doğuruyor. Birçok ülkede beşerler artık mevcut neoliberal sistemin kendilerine hizmet etmediğini düşünüyor. Bu memnuniyetsizlik, alternatif ekonomik modellerin yine tartışılmasına yer hazırlıyor. Yani bir cins yeni sistem arayışı mevcut. Lakin bu, birebir Sovyet şekli değil daha hibrit, dijital çağla uyumlu modeller ön plana çıkıyor.
Teknoloji, yeni jenerasyon ekonomik ihtilallerin motoru olabilir mi?
Kesinlikle evet. Yapay zeka, blockchain, otomasyon ve büyük bilgi üzere teknolojiler artık ekonomileri doruktan tırnağa dönüştürüyor. Bu teknolojiler sayesinde merkezi otoritelere gerek kalmadan, eşitlikçi ve şeffaf yapılar kurulabilir. Örneğin DAO (decentralized autonomous organization) üzere yapılar, kapitalist hiyerarşiyi alt üst edecek potansiyel taşıyor. Üretim araçlarının dijitalleşmesiyle birlikte sermaye sahibi olmak, artık yalnızca fabrika sahibi olmak manasına gelmiyor. Yazılım üreten, data toplayan ya da dijital altyapı kuran bireyler de yeni üretim araçlarının sahibi. Bu da ekonomik bağlantıları radikal biçimde değiştiriyor. Yani gelecekteki ihtilal tahminen de dijital proletarya üzerinden gelecek.
Kapitalizmin krizi bu süreci tetikler mi?
Bugün dünya genelinde yaşanan ekonomik krizler, enflasyon, gelir adaletsizliği ve iklim felaketleri kapitalizme olan itimadı önemli biçimde sarstı. Bilhassa genç nesiller, konut sahibi olamamak, düşük fiyatlı işlerde çalışmak üzere meselelerle karşılaştıkça sisteme olan inançlarını kaybediyorlar. Bu durum toplumsal medya sayesinde global bir farkındalığa dönüşüyor. Her krizde sistem tenkitleri daha da sertleşiyor ve alternatif modeller arayışı hızlanıyor. Tarihî olarak her büyük kriz, bir sistem değişimini tetiklemiştir. 1929 Buhranı Keynesçiliği doğurmuş, 1970’ler neoliberalizmi getirmiştir. Tahminen de bugünün krizleri, yeni bir dijital-sosyalist çağın habercisi olabilir.
Yapay zeka ve otomasyonun getirdiği yeni sınıf, teknoproletarya.
Yapay zeka ve robotlar, bilhassa mavi yaka çalışanların yerini almaya başladığında teknoproletarya diye tanımlanan yeni bir sınıf ortaya çıkıyor. Bu beşerler üretim yapmıyor lakin sistemin dışına itiliyorlar. Gelirleri yok, toplumsal garantileri azalıyor ve birçok vakit eğitimleri de onları dijital iktisada entegre etmeye yetmiyor. Bu kitleler sisteme karşı öfke ve güvensizlik beslemeye başlıyor. Şayet devletler bu kümeleri görmezden gelirse, toplumsal patlamalar kaçınılmaz olabilir. Tıpkı sanayi ihtilalinden sonra personellerin sendikal hareketler yaratması üzere bugün de teknolojiden dışlananlar yeni örgütlenmelere yöneliyor. Bu da yeni bir sınıf çabasının fitilini ateşleyebilir.
Merkezi planlama yerine dağıtık ve kooperatif ekonomiler mi geliyor?
Eskiden merkezi planlama Sovyetler’de olduğu üzere büyük bir yapının her şeyi yönetmesi manasına gelirdi. Lakin bugün teknoloji sayesinde bu planlama dağıtık yapılara kayabilir. Kooperatifler, topluluk dayanaklı üretim ağları, DAO’lar üzere yapılar mikro seviyede lakin kitlesel tesirler yaratabiliyor. Her bireyin sisteme katkı sağladığı ve tıpkı vakitte yarardan hisse aldığı modeller ön plana çıkıyor. Bu yapı, Sovyetler’deki baskıcı otoritenin bilakis istekli iştirak ve şeffaflık üzerinden yürüyor. Bilhassa genç jenerasyonlar bu tıp yapılara daha açık. Gelecekte ihtilal olacaksa bu yeni biçim iştirakçi sistemler temel alınabilir.
İklim krizi ve kaynak savaşları ekonomik yapıları nasıl tesirler?
İklim değişikliği, su ve besin üzere temel kaynakların tükenmesi, mevcut ekonomik yapıları zorlamaya başladı bile. Kapitalist sistemin daima büyüme odaklı yapısı, tabiatla çatışma içinde olduğu için sürdürülemez hale geliyor. Bu durum, sürdürülebilirlik odaklı alternatif modellerin yükselmesini zarurî kılıyor. Yenilenebilir güç kooperatifleri, mahallî tarım birlikleri, döngüsel iktisat üzere kavramlar bunun bir yansıması. İktisadın ekolojiyle uyumlu hale getirilmesi artık yalnızca idealist bir teklif değil hayatta kalmak için mecburilik. Bu bağlamda ekonomik ihtilal tahminen de tabiatla barış imzalamakla başlayacak. Ve bu ihtilal, teknolojinin değil zorunluluğun tetiklediği bir dönüşüm olacak.
Geleceğin ekonomik ihtilali: post-kapitalist lakin anti-totaliter.
Sovyetler’in ihtilalinde görülen en büyük meselelerden biri, kişisel özgürlüklerin baskılanmasıydı. Gelecekte yaşanabilecek ekonomik ihtilal ise bu yanlışlardan ders çıkaran, bireyin yaratıcılığını merkeze alan bir sistem olmalı. Hem toplumsal adalet hem de özgürlük istikrarını sağlayan, teknolojiyle desteklenen iştirakçi sistemler mümkün. İsveç, Hollanda, Uruguay üzere kimi ülkelerde küçük çaplı bu çeşit modeller test ediliyor bile. Devletin, şirketin ve bireyin sonlarının tekrar çizildiği bir periyoda giriyoruz. Bu da klasik ihtilal tarifini değiştiriyor: Artık silahlı kalkışmalar değil, sistem içi kodların tekrar yazılması kelam konusu. Elhasıl gelecek ihtilal, ihtilal üzere görünmeyebilir lakin tesiri çok daha derin olabilir.
