Türkiye’de İmtihanları Kaldırmak Mümkün mü?

Nitekim Millî Eğitim Bakanı Hüseyin Celal Yardımcı’nın Maarif kolejlerinin NATO’nun eleman gereksinimini karşılamak hedefiyle açıldığı istikametindeki konuşması gerçeği bir manada ortaya koymaktadır. Bununla birlikte İngilizce okutulması düşünülen dersleri verecek Türk öğretmen olmadığı için Amerika’dan gelen öğretmenler, barış gönüllüleri, Fulbright bursluları 1960’lara kadar derslere girmekteydiler. 

(Bana bu noktada en değişik gelen bahis kendi içimize bakan köy enstitüsü gibi bir modelden direkt taban tabana zıt Batı menşeili bir modele süratlice geçişimizdir.)

Zamanla bu okullar yerlerini Anadolu Liselerine bırakmışlar. Daha sonra da ülkenin tamamındaki okulların ismi Anadolu Lisesi olmuştur. Başlarda tek basamaklı yapılan imtihan ise sonrasında bir orta 2 basamaklı hâle getirilmiş olsa da tekrar tek basamaklıya dönmüştür. Sıralayacak olursak:

1- Maarif Koleji Sınavı

2-Anadolu Lisesi Sınavı

3- Fen Lisesi Sınavı

4- Lise Giriş Sınavı

5- OKS

6- SBS

7- TEOG

8- LGS 

Zamanla arz-talep istikrarının talep istikametinden artış yaşanmasıyla bozulması sonucunda imtihan, Türkiye’de toplumsal sınıflar ortasında bir geçiş aracına dönüşmüştür. Evvelki yazılarda bahsettiğim refahın toplum temeline yayılmaması, orta eleman olarak nitelendirilen çalışanların çalışma koşulları, özlük vs. üzere haklarının korunmuyor olması nedeniyle beyaz yakalı olmaya yönelik talebin artması ile imtihana giren öğrenci sayısı gün geçtikçe artmıştır. Bununla bir arada, bu artışın sonucunda oluşan iktisattan ülkede yuvalanmaya çalışan cemaatlerin, vakıfların, STK’ların dersane, yayın, yurt vs. kalemlerde köşe başlarını tutmalarıyla da iş içinden çıkılamaz hâle gelmiştir. 

Bugün geldiğimiz noktada anaokulundan itibaren ailenin tek kaygısı çocuğun okuyacağı lise, üniversite olmuştur. Bu durum doğal akışında ilerlemekte, toplum ise yavaş yavaş okumanın gerekli ekonomik kuralları kazandırmadığını görmektedir. En sonra yapılan YKS’de imtihana katılan sayısının bir evvelki yıla nazaran 500 bin aday civarında azalmış olması buna en düzgün örneklerdendir.

Sınava dair en kıymetli tenkitlerin başında imtihanın sistemi direkt denetimi altına alıp eğitimin rafa kaldırıldığı, okulun tüm bileşenleri ile bir ekosistem olmaktan çıktığı ve öğrencinin klasik tabirle yarış atı üzere yetiştirildiği bir yapı olduğu gelmektedir. Bununla birlikte imtihana dair en kıymetli olumlu durum ise çoktan seçmeli olması nedeniyle adil ve adaletli ölçme yapıldığına dair inançtır. Bu durum imtihan savunucuları tarafından birebir vakitte imtihanın devam etmesi gerektiğine dair en temel argüman olarak sunulmaktadır.

Bu noktada değerli bir yere dikkatinizi çekmek istiyorum:

Eşitlik (Equality) nedir? Hakkaniyet (Equity) nedir?

Eşitlik, tıpkı haklara, fırsatlara ve muameleye sahip olma durumudur. Hakkaniyetli ya da adillik, kaynaklara ve fırsatlara adil erişim durumudur. Kolay bir örnekle herkese 42 numara ayakkabı almak eşitlik, kim kaç numara giyiyorsa ona o ayakkabıyı almak hakkaniyetli olmaktır. Biz imtihanları eleştirirken ya da savunurken en temelde bu durumu kaçırıyoruz. Bahsi geçen imtihanlar herkes birebir kaideler altında, tıpkı sorularla muhatap olduğu için eşitlikçi imtihanlar lakin hakikaten adil ve hakkaniyetli imtihanlar mı?

Bloom taksonomisinde bilişsel basamaklar hatırlama, manaya, uygulama, tahlil etme, kıymetlendirme ve yaratma olarak devam eder. Her bir basamak bir evvelki basamakta süreç yapabilme mahareti gerektirir. Basamaklarda üst gidildikçe daha güzel çalışan bir beyin gerekir. Daha uygun çalışan bir beyefendisinin gelişimi ise bebeklik devrinde maruz kalınan uyarıcı sayısı ile başlar (Büyük kısmı orada tamamlanır.) sonrasında okul ile devam eder. Hâliyle imtihanlarda sorduğumuz üst seviye bilişsel maharet ölçen sorular öğrencinin yalnızca okul öğrenmelerini değil okul dışı yaşantılarında onları farklılaştıran toplumsal takviye değişkenlerini de (anne-baba eğitim düzeyi, gelir seviyesi, meskendeki kitap sayısı vb.) ölçmesine neden olur (bk. ölçmede hata). 

Aslında dün TEOG ve türevlerine yaptığımız ezberci eğitim sistemi yaratıyor eleştirisi bugün LGS’de karşımıza elitist bir kurgu yaratıyor olarak çıkmaktadır. Bakanlık ölçmeye direkt müdahale edemeği değişkenleri de katarak bilhassa düşük gelirli ailelerin çocuklarını sistemin dışına itmektedir. Bu çocuklar ölçme daha ilkel bir hâlde olsa (hatırlama ya da manaya düzeyi) başarılı olabileceklerken toplumsal dayanak değişkenlerinin yetersiz olması münasebetiyle geride kalmaktadırlar. Hâliyle sistem eşitlikçi iken adil değildir. Adalet ise devletin vatandaşlarına sağlaması gereken en temel hizmetlerdendir. 

(Görsel Kaynağı: Independent Türkçe)

Doğrudan karşılık vereyim: Mümkündür!

Ancak sıkıntı mümkün olup olmamasından çok oluşturacağı sosyolojik tesirlerin âlâ hesaplanması, yanlışsız öngörülmesi mevzusudur. Teknik manada ölçme ve kıymetlendirme disiplininin tüm dünyada da uygulanan formül ve teknikleri ile mevzuyu bilimsel açıdan çözmek epeyce kolay olsa da bilimsel tekliflerin alana yansıttıkları, kısa, orta ve uzun vadede sosyolojik tesirlerini konuşmak daha değerlidir. Aslında husus bir ölçme ve kıymetlendirme meselesinden çok sosyolojik bir problemdir. Sorunu çözmesi gerekenlerin eğitimin felsefi, toplumsal ve tarihi temellerine hâkim olmaları gerekmektedir.

Gelin mevzuyu bir örnekle derinleştirelim:

21 Eylül 2017 tarihinde Cumhurbaşkanı kamuoyunda TEOG olarak bilinen imtihanın kaldırılması gerektiğini belirterek vaktin Ulusal Eğitim Bakanı’na talimat vermiştir. Toplum nezdinde değerli bir karşılık bulan bu talep akademisyenler ve siyaset yapıcılar tarafından gerçekçi ve uygulanabilir bulunmamıştır. Benim de başı çektiğim bir küme akademisyen imtihanın kaldırılmasının adaletsiz olacağını, torpil ve nepotizm belasının sistemi esir alacağını, bilhassa not ortalamasına dayalı geçişlerin hormonlu notlar nedeniyle haksızlığa neden olacağını öne sürerek argümanlar oluşturmuşlardı. Dahası memleketin bu hususta bir ölçü elitist olması gerektiğini, başarılı ve zeki çocukların öbür bir eğitim sürecinden geçirilerek ülke iktisadına lokomotif yapılması gerektiğini savunan akademisyenler de vardı. Bir küme ise TEOG vb. imtihanların eğitim sistemini teste dayalı ezberci bir yapıya dönüştürdüğünü söyleyerek madem imtihandan şikâyet var, bu sistem ezberci bir jenerasyon yetiştiriyor, o vakit ALES ya da PISA’da sorulan sorulara benzeri bir imtihanla yola devam edelim dediler. Maalesef ben de bu bilim takıntılı, göstergelerle, parametrelerle, istatistiklerle çok ilgili lakin işin sosyolojik sonuçlarını kestiremeyecek ya da hesaplamayan bilim körü akademisyenlerden biriydim. Sonuçta imtihan lobisi kazandı ve bizim de savunucusu olduğumuz bir yapı ortaya çıktı: LGS. 

Yine sonuçları açısından kısa, orta ve uzun vadede neler olacağı hesaplanmamış güzel niyetli bir girişim… Yeni jenerasyon sorular sorarak sınıfı ve öğretmeni dönüştürebileceğine inanan ve hatta bunu bir ölçü da başarabilen bir sistem ortaya koyuldu. Öğretmenler, okul yöneticileri, “eğitimin kapı bekçileri” orta sınıf veliler durumdan epey mutlulardı. 2018 yılında yapılan imtihan biraz baskın üzere olsa da 2019, 2020 yıllarında yapılan imtihanlar bilhassa karizmalarını test kitaplarına, kurs merkezlerine, özel ders öğretmenlerine bırakmış öğretmenleri sınıf içerisinde daha güçlü bir pozisyona taşıdığı için öğretmenler ortasında çok beğenilmişti. Lakin bir mühlet sonra imtihanın yarattığı hakkaniyetsizlikler ortaya çıkmaya başladı. 

Sınavın kaldırılması konusu ne vakit gündeme gelse orta sınıf kapı bekçileri -Bunu diğer bir yazımda anlatmıştım- imtihanın adil ve objektif bir ortam sağladığını öne  sürerek buna karşı çıkmışlardır. Öne sürdükleri en temel argüman olan imtihanın objektif olması konusu da büsbütün bilimsel gözüken lakin sosyolojik gerçekliği olmayan bir önermedir.

Bir ölçme aracının en temel özelliği geçerliliktir. Geçerlilik emele uygun biçimde ölçmeye çalıştığı özelliği öbür özelliklerle karıştırmadan ölçme yapmak demektir. Bu noktadan bakınca LGS, öğrencilerin akademik bilgi ve hünerlerini ölçerek onları uygun eğitim kurumlarına yönlendirmeyi maksatlar diyoruz. Lakin burada çocukların akademik bilgi ve hünerleri ne biçimde kazandıkları konusu ön plana çıkıyor. Olağan bir eğitim ekosisteminde imtihan sıradan bir bileşenken Türkiye üzere ülkelerde imtihan sistemin bir dayatması hâlinde öğrenciye sunuluyor. O vakit madem imtihan bir dayatma ve siz devlet olarak öğrenciye yatayda imtihandan öbür çıkış yolları sunmuyorsunuz o vakit öğrencinin toplumsal takviye değişkenleri olarak isimlendirdiğimiz gelir seviyesi, ebeveyn eğitim düzeyi, meskendeki kitap sayısı, ailenin eğitim süreçlerine iştiraki vb. değişkenleri de ölçmeye başladığınız manasına gelir. Hâliyle imtihan her ne kadar ölçme ve kıymetlendirme disiplini tanımlamaları içerisinde teknik manada geçerli olsa da eğitimin yaşayan bir ekosistem ve sosyolojik bir olgu olduğu değerlendirildiğinde gayesi dışına çıkan geçerliliği düşük bir imtihan yapısı kurulduğu fark edilir. 

Özellikle LGS üzere üst seviye bilişsel hünerlerin ölçüldüğü bir imtihanda bu ve gibisi toplumsal takviye değişkenleri açısından alt sınıf (ülkenin neredeyse yarısı) yarı yolda bırakılıp sıkıntılı bir sistem ortaya konulmaktadır. Ölçmede sınavı ne kadar ilkel hâle getirirseniz hakkaniyeti sağlamak açısından daha hakikat bir ölçme yaparsınız. Bloom taksonomisinde alt basamaklarda yaptığımız ölçmeler üst basamaklara nazaran öğrencinin ferdi performansını ölçen ölçmelerdir diyebiliriz. Bu hâliyle LGS orta sınıf ve üzerine hizmet eden elitist bir yapıdır diyebiliriz. TEOG periyodunda daha çok duyduğumuz köylü çocuk birincileri şayet ki çocuk dahi değilse çok da mümkün değildir. Buna ek olarak LGS yapısı prestiji ile de kazanan öğrencilerin gittikleri okulların talepleri ile uyumlu bir imtihan değildir. Fen lisesine gidecek çocuğu İngilizce, toplumsal bilgiler, din üzere derslerden imtihan yapmak gerçek değildir. Dünyanın her yerinde emsal imtihanlar yalnızca anadil ve matematik üzerinden yapılmaktadır. Bu haliyle LGS söylenenlerin tersine berbat bir eğitim sisteminin makyaj materyali olmaktan öte bir imtihan değildir. 

Ancak tüm bunların yanından şunu da söylemeden geçmemek gerekir: sınavı kaldırın deyip imtihanı ikame edecek öbür geçiş araçları önermenin de bir mantığı yoktur. Toplumsal aktifliklerin işe katılması, notların coğrafik şartlar vs. dikkate alınarak ağırlıklandırılması üzere hususlar tekrar LGS’ye geçişte yapılan sosyolojik tesir hesaplanmadan yapılan ve işe yaramayacak teklifler olmaktan öte gitmeyecektir. 

Adını, yapısını, sorularını, yerleştirme modelini değiştirerek sınavı değiştiremezsiniz. İsmini ne koyarsanız koyun, imtihan sınavdır! İkili yapalım, her sınıf düzeyinde yapalım, çocukların toplumsal etkinliklerini hesaba katalım, not ortalamalarını dikkate alalım üzere teklifler ciddiye alınacak teklifler değildir. Zira sıralama yapılıyor olmasının felsefi, sosyolojik sonuçları bugün yapılan sıralamadan çok da farklı olmayacaktır.

• Öncelikli olarak siyasi irade 2017 yılında gösterdiği duruşu gösterip 2026-2027 yılında K-12 düzeyinde ülke genelinde kademeler ortası geçiş için imtihan yapılmayacağını ilan etmelidir. Bu durum imtihansız okul geçişi için ilgili makamlara 1 yıldan fazla bir müddet tanıyacaktır. 

• Bizim imtihansız geçişte en çok muhatap olduğumuz soru; Galatasaray, İstanbul Erkek, İzmir Fen, Ankara Fen üzere okullara ne olacak, oralara giriş nasıl sağlanacak sorusudur. Bu noktada bu okullar ARGEM üzere üstün yetenekli öğrencilerin BİLSEM’lerden seçildikleri yapılar hâline gelmeleri düşünülebilir. Türkiye’de ismi geçen okullardan en fazla 50 adet vardır. Bu okullar Kabataş Üstün Yetenekliler Lisesi, TÜBİTAK Gebze Üstün Yetenekliler Lisesi, Galatasaray Üstün Yetenekliler Lisesi olarak isimlendirilip bugün ARGEM’lerde uygulanan seçme ve yerleştirme modeline geçilebilir. Zati bugünkü hâlleri ile bu okulların birçok birinci açıldıklarındaki felsefi altyapılarını koruyamamıştır. Aşağıdaki fotoğraf, Ankara Fen Lisesinde biyoloji dersindeki öğrencileri gösteriyor. Bugün Ankara Fen Lisesi koca bir dersaneye dönüşmüştür. 

Sayıları 50’yi geçmeyecek bu okullar ile bu gereksinime karşılık verilecektir.

• Proje okul, Anadolu Lisesi, toplumsal bilimler lisesi vb. okulların tek bir çatı altında akademik bir lise hâline getirilmesi gerekir. Bu okullarda geçmişte uygulandığı üzere sözel, sayısal, eşit tartı, yabancı lisan kısımları lise 2. sınıfta seçilir ve öğrenci buna nazaran ilgili üniversite kısmına hakikat yoluna devam eder. 

• Asıl mevzu ise meslek liselerinin durumudur. Meslek lisesi nitekim bir memleket problemi hâline getirilip mavi yakalıların hayat kaidelerinin da uygunlaştırılması ile her vilayette ilin kaidelerine ve nüfusu çerçevesinde uzmanlık alanları çeşitlenen büyük yerleşke meslek okulları açılmalıdır. Örneğin Uşak’ta deri, seramik ve dokumacılık alanlarında orta eleman muhtaçlığını karşılayacak bir kurguya gidilmelidir ki bu durum uzun vakittir yapılan ve üzerinde çalışılan bir husustur esasen.

Ancak burada gözden kaçırmamamız gereken en kıymetli mevzu meslek lisesi mezunlarının ömür şartlarıdır. Maalesef bu okullardan mezun olanlara biçtiğimiz hayat sınavı ülkenin başına bela olmalarına neden olmuştur. Refahın tabana yayılması, üretim gücü yüksek bir ülke tasarımı, mezunların istihdamında devlet tarafından patronlara kolaylıklar sağlanması, bilhassa mesken ve otomobil üzere artık temel gereksinimlere erişimin kolaylaştırılması sonucunda okumak isteyen sayısında önemli azalma olacaktır. Geçen yıldan bu yıla üniversite imtihanına giren kişi sayısının 1 milyon azalması bu durumun kıymetli bir göstergesidir. Endüstriye otomobilini götüren öğretmen şoku sendromu hepimizin malumudur.

• Mahalle liselerinin güzelleştirilmesi için sayının azaltılması ve liselerin Batı’daki örnekleri üzere yerleşke liseler hâline gelmeleri gerekmektedir. Bu sayede öğrenciler, öğretmenler ortasında doğacak doğal rekabetten de faydalanabilir. 

• En değerlisi ise çok geniş iştirakli olacak formda bu dönüşümün kısa, orta ve uzun vadede sosyolojik tesirlerinin konuşulduğu çalıştaylar, sempozyumlar planlanmalı ki çerçevesi hazırlandığında ilerleyen günlerde yaşanması olası sıkıntılara şimdiden tahlil teklifleri sunulabilsin. 

Özetle yapılacak olan kolaydır: 

• Sınavın kalktığının ilanı, 

• Okulların akademik ve meslek olarak kampüsleşmeleri, 

• Yurt genelinde az sayıda okulun ARGEM modeline dönüşmesi ve Bilsem üzerinden geçişlerin sağlanması, 

• Meslek liselerinin dönüştürülmesi…

İhtiyacımız olan ekonomik bir model olan Schumpeter’in yaratıcı yıkım (creative destruction) teorisinin uygulanmasıdır. Lakin sistemde var olan yayıncı, özel okulcu, özel ders, kurs merkezi üzere bu durumdan beslenen yapıların üzerinden geçecek bir siyasi iradeye gereksinim vardır. Sayın Cumhurbaşkanı’nın 2017 yılında yaptığı çağrıyı bu sefer daha kesin bir lisanla yapacağına inancım tamdır.

Instagram

Twitter

Bu makalede öne sürülen fikir ve yaklaşımlar büsbütün müelliflerinin özgün niyetleridir ve Onedio’nun editöryal siyasetini yansıtmayabilir. ©Onedio