Türkiye’de girişimcilik yalnızca finansal değil, sosyokültürel bir meydan okumadır. Aile baskısı, toplumsal yargı ve daima belirsizlik, muvaffakiyet seyahatinin görünmeyen yükleri. Bu yazıda o görünmeyen maliyeti cesurca konuşuyoruz.
Girişimcilik üzerine konuşurken çoklukla yatırımlardan, pazara giriş stratejilerinden, büyüme oranlarından ya da Unicorn olma ihtimalinden kelam ederiz. Lakin bu anlatının gölgesinde kalan, sessiz lakin çok daha derin bir gerçek var: Girişimciliğin görünmeyen, hesaplanamayan, ölçülemeyen maliyeti. Bununla birlikte bu maliyetin Türkiye’de en büyük kalemlerinden biri, ne yazık ki sosyal yargılar, aile baskısı ve daima bir belirsizlikle yaşama hali.
“Evladım hâlâ bir işe girmedin mi?”
Bir start-up kurduğunuzu söylediğinizde kimileri etkilenir, kimileri kıskanır, kimileri ise yalnızca kaşını kaldırıp “Ama bir sigortan yok değil mi?” diye sorar. Bilhassa muhakkak bir yaşın üzerindeki kuşaklar için “girişimcilik” hâlâ ‘işsizliğin daha havalı hali’ üzere algılanabiliyor.
TÜİK bilgilerine nazaran, Türkiye’de 25-34 yaş ortası bireylerde girişimcilik oranı %4’ün altındadır. Bu oran, Avrupa ortalamasının epeyce gerisindedir. Bunun sebeplerinden biri de girişimciliğin hâlâ aileler ve etraf tarafından gereğince inançlı görülmemesidir.
Üstelik ‘memuriyet’ ya da ‘kurumsal hayat’ hâlâ toplumsal muvaffakiyet göstergesi olarak görülürken, kendi işini kurmak ise birçok vakit ‘delilik’ ya da ‘lüks bir macera’ üzere algılanır. Bu da girişimcinin yalnızlığını ve kararsızlığını artıran ögelerin başında gelir.
Bunun yanı sıra toplumsal medya muvaffakiyet öyküleri de baskı oluşturabiliyor. Herkes unicorn örneklerini konuşuyor; ancak kapı kapı dolaşıp eser satmaya çalışan, 3. sefer iflas edip 4. defa yine başlayan girişimcileri kimse görmüyor. Meğer bu ülkede her ay ortalama 1800 yeni şirket kuruluyor ve 1600’ü kapanıyor (TOBB 2024 verileri). Bu iniş-çıkış, girişimciliğin tabiatında var, lakin toplumsal etraf bu dalgalanmayı ‘kararsızlık’ olarak etiketliyor
Sadece ekonomik değil, ruhsal risk de taşıyoruz
Girişimcilik birçok vakit dışarıdan parlak bir yol üzere görünür: Kendi işinin işvereni olmak, hayalini hayata geçirmek, özgürlük… Fakat bu özgürlüğün bedeli çoğunlukla göründüğünden çok daha ağırdır. Zira girişimciliğin riskleri yalnızca ekonomik değildir. Asıl büyük imtihan, zihinsel dayanıklılıkta saklıdır. Ve bu imtihan, Türkiye üzere toplumsal beklentilerin yüksek, muvaffakiyet tarifinin dar olduğu bir toplumda çok daha yıpratıcı olabilir.
2023 yılında Endeavor Insight ve StartupCentrum tarafından yapılan bir araştırmada, Türkiye’deki erken evre girişimcilerin %72’si en zorlandıkları alanın yalnızlık, tükenmişlik ve duygusal baskı olduğunu belirtmiştir. Tıpkı çalışmada girişimcilerin %48’i, etrafından gördükleri “gerçek işin ne vakit başlayacağına dair” soruların kendilerinde motivasyon kaybı yarattığını tabir ediyor. Muvaffakiyete ulaşma süreci, sırf strateji yahut finansman değil, daima olarak dış dünyaya kendini ispat etme eforuyla da örülüdür.
Psikoloji literatüründe, bu durumun birey üzerindeki tesirini açıklayan değerli bir kavram vardır, Psikolojik sermaye (Psychological Capital). Bu kavram, öz yeterlilik (self-efficacy), optimistlik (optimism), umut (hope) ve ruhsal dayanıklılık (resilience) olmak üzere dört temel ögeden oluşur. Girişimcilerin karşılaştığı başarısızlıklar, geciken sonuçlar ve toplumsal onay arayışı, bu dört yetkinliği direkt test eder.
Özellikle birinci yıllarda işin tutmaması ihtimali yüksekken, etrafınızdan “Belki de senlik değil bu işler” üzere cümleler duyduğunuzda, olay yalnızca ekonomik ziyan değildir. Birebir vakitte benliğinizin, fikrinizin, emeğinizin sorgulanmasıdır. Bu noktada girişimcinin kendine duyduğu inanç, dış dünyanın ona duyduğu inançtan daha güçlü olmak zorundadır. Aksi takdirde, muvaffakiyetten evvel kişi kendi iç sesine yenilir.
Sadece bireyin içsel süreçleri değil, Türkiye’deki kültürel iklim de bu ruhsal yükü artırır. Sosyal bilimci Geert Hofstede’in kültürel boyutlar çalışmasında Türkiye, belirsizlikten kaçınma eğilimi en yüksek ülkeler ortasında yer alır. Bu, toplum olarak öngörülemezliği tolere etmekte zorlandığımız manasına gelir. Sabit maaş, tertipli saatler, “garantili” işler tercih edilir. Girişimcilik ise tam karşıtı, risk, belirsizlik ve deneme-yanılma içerir. Münasebetiyle bir girişimcinin karşılaştığı yalnızca piyasa riskleri değil, tıpkı vakitte kültürel dirençtir. Bu direnç, bireyin zihinsel yükünü artıran görünmez bir bariyer halini alır.
Öte yandan, bir iş planı başarısız olduğunda, birçok vakit faturayı yalnızca teşebbüsçü öder. Lakin o plan başarılı olduğunda bile, süreçteki yorgunluk, duygusal erozyon ya da özgüven kayıpları konuşulmaz. Meğer bir teşebbüsün başarısı, yalnızca stratejiden değil, o stratejiye inanan bir zihnin ve o zihni ayakta tutan bir psikolojinin varlığından geçer.
Girişimcilik cüret ister, fakat yalnızca iş kurma yüreği değil. Aileye, etrafa, topluma karşı kendi yolunu savunma hamaseti. Bu nedenle teşebbüsçüler yalnızca iktisatla değil, psikolojiyle de baş etmeyi öğrenmek zorundadır.
Belirsizlik, girişimcinin doğal ömür alanıdır
Kurumsal hayatta belirsizlik, ekseriyetle kaçınılması gereken bir risktir. Girişimcilikte ise belirsizlik, oyunun kendisidir. Ne pazarın nasıl reaksiyon vereceğini, ne müşterinin eseri nasıl kullanacağını, ne de finansmanın ne vakit tükeneceğini tam olarak bilirsiniz. Türkiye gibi ekonomik, politik ve toplumsal dalgalanmanın sık yaşandığı bir ülkede ise bu belirsizlik daha ağır, daha serttir.
2024 yılında StartupCentrum tarafından yayımlanan rapora nazaran, Türkiye’de kurulan teşebbüslerin %62’si birinci iki yıl içinde kapanıyor. Bu oran Avrupa ortalamasının yaklaşık %17 üzerinde. Bunun gerisindeki en büyük nedenlerden biri, iş modeli başarısızlığı değil; belirsizlik idaresi hünerinin zayıf olması. Teşebbüsçüler, iş planlarını pivotlayabilecek esnekliğe sahip olsalar bile, birçok vakit bu esnekliği sürdürmeye yetecek ruhsal ya da maddi kaynaklara ulaşamıyor.
Belirsizlikle yaşamak, tıpkı vakitte karar almayı ertelememeyi öğrenmek manasına gelir. Teşebbüsçü, bilgi eksikliğiyle hareket etmeyi, birtakım kararları tam göremeden almayı öğrenmek zorundadır. Bu nedenle girişimcilik seyahati, birçok vakit netliğe değil; istikamet hissine dayanır. Rotanızı bilirsiniz fakat harita yoktur. Ve bu şartta yürüyenler için “garanti” fikri lüks, konfor değil; birçok vakit bir illüzyondur.
Bu bağlamda yeniden Hofstede’in kültürel boyutları devreye giriyor. Türkiye, yüksek meçhullükten kaçınma puanına sahip toplumlar ortasında yer alıyor. Bu da insanların plan yapmadan ilerlemeye, risk almaya ve uzun vadeli belirsizliğe tahammül edemediğini gösteriyor. Bu kültürel yapı, girişimcilik ekosisteminin gelişmesini de direkt etkiliyor. Yatırımcılar kısa vadeli muvaffakiyetler görmek istiyor, müşteriler denemeye değil alışkanlıklara sadık, çalışanlar ise riskli yapılarda değil inançlı konumlarda olmak istiyor.
Belirsizliğe karşın yürüyen teşebbüsçüler ise adeta sisli bir yolda yalnız yürüyen izciler üzeredir. Önünü net göremese de adım atmaya devam eder. Bu, dışarıdan kontrolsüzlük üzere algılansa da aslında büyük bir içsel istikamet hissini ve cüreti gösterir. Her gün tekrar “Acaba gerçek yolda mıyım?” sorusuyla uyanmak, girişimciliğin en sıradan hâlidir.
Belirsizlik, bir teşebbüsçü için yalnızca tehdit değil, tıpkı vakitte yenilik alanıdır. Ne vakit ne olacağını bilmemek, yeni fırsatların da kapısını ortalar. Bu nedenle başarılı teşebbüsçüler, meçhullükten kaçmaz; onunla işbirliği kurar. Meçhullüğü fırsata çevirenler, fark yaratır. Kaçanlar ise ya bir kuruma döner ya da hayalinden vazgeçer.
Sosyal yargının görünmeyen zinciri vardır
Türkiye’de teşebbüsçü olmak, yalnızca bir iş kurmak değil, tıpkı vakitte bir anlayışı da yine inşa etmeye çalışmaktır. Bu topraklarda teşebbüsçüler yalnızca fikirleriyle değil, tıpkı vakitte toplumun yerleşik algılarıyla da gayret eder. Tahminen de bu yüzden girişimcilik, burada daha zordur ancak tahminen de daha manalıdır.
‘Ne vakit evleneceksin?’ ‘Bu teşebbüs işi ne vakit büyüyecek?’ ‘Ne vakit gerçek bir işe gireceksin?’
Bu tıp sorular kulağa sıradan ya da şakacı üzere gelebilir. Lakin Türkiye’de girişimcilerin toplumsal etrafı tarafından sıklıkla maruz kaldığı bu tabirler, aslında muvaffakiyetin toplumdaki algısıyla direkt ilgilidir. Teşebbüsçü bireyin motivasyonunu kemiren bu çeşit yorumlar, vakitle bir çeşit “mikroagresyon” biçimine dönüşür. Yani görünürde temiz lakin daima tekrarlanan bu sorgulamalar, bireyin kendine ve işine olan inancını zedeleyebilir.
Türkiye üzere kolektivist bedellerin ağır bastığı toplumlarda bireyin kendi kararlarını ailesi ya da etrafıyla ahenk içinde alma baskısı vardır. Bu nedenle girişimcilik, yalnızca ekonomik bir tercih değil, tıpkı vakitte toplumsal normlara karşı bir meydan okumadır. Teşebbüsçüler, “neden garanti bir işe girmedin” sorusunu ömür uzunluğu duymaya hazırlıklı olmak zorundadır.
Bu baskının görünmeyen lakin güçlü bir tesiri de girişimcilik sürecinde yaşanan duygusal yalnızlıktır. Kimi vakit yatırımcıyı değil, en çok etrafını ikna etmeye çalışan teşebbüsçüler vardır. Zira muvaffakiyetten evvel “ne iş yaptığı” anlaşılmalıdır. Toplumun çoğunluğu, fizikî olarak görünen işlere daha kolay paha biçer. Dijital iş modelleri, teknoloji teşebbüsleri ya da hizmet odaklı start-up’lar ise bu görünürlüğe sahip olmadığında, “gerçek iş” sayılmaz.
Kadın teşebbüsçüler için bu toplumsal yargı daha da ağır yaşanır. Teşebbüsçü bayanlar hem iş dünyasında hem de aile içinde daima olarak “önceliğini” ispat etmek zorunda kalabilir. 2023 TÜİK datalarına nazaran bayan girişimcilerin oranı %16’nın altında ve bu oranın düşük kalmasının temel nedenlerinden biri, toplumsal takviye eksikliğidir.
Oysa bu yargılar, yalnızca bireyi değil, toplumsal gelişimi de yavaşlatır. Yeni fikirlerin, farklı bakışların ortaya çıkmasını pürüzler. Zira kimse yargılanma dehşetiyle özgün düşünmek istemez. O nedenle girişimciliği destekleyen siyasetler kadar, toplumsal algıyı dönüştüren anlatılara da muhtaçlık vardır. Muvaffakiyet yalnızca kurumsal unvan ya da büyük cirolarla ölçülmemelidir. Yürek, azim ve özgünlük de başarıyı tanımlayan ögeler olmalıdır.
Girişimciliğin önünü açmak için yalnızca yatırım değil, anlayış da gerekir. Tahminen de Türkiye’de girişimciliğin en fazla gereksinim duyduğu şey budur. Anlaşılmak…
Cesaretin öyküsü sizinle başlar
Bazı beşerler tertipli bir maaşı teminat sayar, kimileri ise kendi hayalini. Bu yol dikenlidir. Fakat birebir vakitte oburlarının düşünmediği şeyleri düşünme, yeni yollar açma, toplumu ileri taşıma yüreğidir.
Türkiye’de teşebbüsçü olmak, yalnızca bir fikir üretmek ya da yeni bir eser ortaya koymak değildir. Tıpkı vakitte toplumsal normlara karşı durmak, görünmeyeni savunmak ve birden fazla vakit yalnız kalmayı göze almaktır. Girişimcilik seyahati, sayılardan çok daha fazlasıdır. Bu yol, inatla, sabırla ve tutkuyla yürünür.
Girişimcinin en çok gereksinim duyduğu şey bazen bir yatırımcı değil, bir anlayıştır. Bir fikirle yola çıkan herkes, toplumun ‘garanti’ tarifinin dışında kalmayı göze alır. Bu hamasetin kıssasını daha fazla duymaya, daha fazla anlatmaya muhtaçlığımız var. Zira bu ülkede birilerinin ‘delilik’ dediği fikirler, oburlarının ilhamı olabilir.
Eğer siz de bir girişimciyseniz ya da girişimcilik yoluna adım atmayı düşünüyorsanız, bilin ki yalnız değilsiniz. Bu yazı, sizin üzere düşünen ve hisseden yüzlerce, binlerce insanın sesi olmaya aday.
Gelin, muvaffakiyetin tarifini birlikte yine yazalım. Hamaseti yalnızca sonuca değil, sürece de bedel kılalım.
