Muvaffakiyet mı, Tatmin mi? Girişimcinin İçsel Boşlukla Savaşı

2022 yılında Harvard Business Review tarafından yayınlanan bir çalışma, 300’den fazla erken basamak teknoloji girişimcisinin ruhsal durumunu inceledi. İştirakçilerin %68’i, şirketleri aşikâr bir büyüklüğe ulaştığında ya da yatırım aldığında ‘bekledikleri tatmin hissine erişemediklerini’ belirtti. Yani dışarıdan görülen muvaffakiyet, içerideki boşluğu doldurmaya yetmiyor.

İnsan beyninin ödül sistemine dair yapılan nöropsikolojik çalışmalar da bu hissi dayanaklar niteliktedir. Örneğin, University College London tarafından yürütülen bir deneyde, dopamin salınımını tetikleyen asıl ögenin muvaffakiyete ulaşmak değil, muvaffakiyete yaklaştığını hissetmek olduğu tespit edildi. Bu ‘ilerleme hissi’, beynin ödül merkezlerini uyarıyor ve şahsa tatmin duygusu veriyor. Gaye gerçekleştiğinde ise bu biyolojik ikazım ani bir biçimde azalıyor, bu da ‘zirvede neden boşluk hissettim?’ sorusunun karşılığını biyolojik seviyede açıklıyor.

Bu durumu yaşayan teşebbüsçüler için en çarpıcı gerçeklerden biri şu olabilir. Tırmanışta hissedilen heyecan, doruktan daha tatmin edici olabilir. Zira süreçteki uğraş, mana yaratır. Maksat gerçekleştiğinde o gayret sona erer ve mana süreksiz olarak silikleşir.

‘Zirvede yıldızlara yakınsın, lakin tıpkı vakitte yapayalnızsın.’

İşte bu içsel boşluk, pek çok başarılı girişimcinin sessizce yaşadığı bir gerçekliktir. Sıklıkla dışarıya anlatılmaz, zira muvaffakiyete ulaşmış birinin mutsuz olma hakkı yokmuş üzere düşünülür. Meğer muvaffakiyet ve tatmin, tıpkı anda var olmak zorunda değildir.

Bu içsel boşluk duygusu bizi bir öteki değerli soruya götürür.

Tatmin duygusu ne vakit ve nasıl oluşur?

Cevap tahminen de beklediğimiz kadar karmaşık değildir. Tatmin; sürecin kendisiyle kurulan, manayla beslenen, aidiyetle derinleşen bir histir. Muvaffakiyetten farklı olarak, dış dünya tarafından verilmez, içeride inşa edilir. Yatırımlar, medya görünürlüğü ve büyüme sayıları elbette değerlidir. Lakin tüm bu dış muvaffakiyetler, kişinin kendiyle barış içinde olmadığı bir yerde kalıcı bir tatmin yaratmaz.

Amerikalı psikoterapist Irvin Yalom, ‘İnsanı düzgünleştiren şey, başka insanlara sağladığı yararın farkındalığıdır’ der. 

İşte bu farkındalık, girişimcinin tatmin hissini besleyen en temel kaynaklardan biridir. Yalnızca üretmek değil; ürettiğinin kime, nasıl hizmet ettiğini bilmek.

Bu nedenle tatminin oluşması, muvaffakiyetten çok manayla ilişkilidir. 

Anlam ise birden fazla vakit süratle koşarken değil, durup etrafına baktığında fark edilir.

‘Mutluluk bir sonuç değil, bir süreçtir.’ — Carl Rogers

Başarı, sonucun ismidir. Tatmin ise süreçle kurulan duygusal bağın meyvesidir. Bu ayrım, girişimciliğin görünmeyen ve çoklukla ihmal edilen boyutudur.

Sıkça duyduğumuz bir muvaffakiyet kıssası şöyle gelişir. Kurucu, yatırım alır, büyür, takdir edilir, lakin geceleri uykusuzdur. Zira muvaffakiyetler yalnızca dış dünyanın onayıdır. Tatmin ise içeriden gelir. Bu fark birden fazla vakit fark edilmez, zira muvaffakiyet coşkusunun içinde kişinin kendine yönelme fırsatı yoktur. Halbuki tatmin, lakin içe bakışla ve süreçle duygusal bağ kurarak mümkündür.

Tatmin, yalnızca ne başardığınızla değil, nasıl başardığınızla ilgilidir. Süreç boyunca hissettiğiniz mana, aidiyet, bağlılık ve gelişim, o muvaffakiyetin ne kadar tatmin sağlayacağını belirler. Tatminin sürdürülebilir olması için sürece duyulan hürmet, yapılan işe duyulan sevgi ve o yolda karşılaşılan beşerlerle kurulan bağlar hayati kıymettedir.

Yapılan araştırmalar, insanların uzun vadeli mutluluğunun büyük ölçüde rutinlerden, alışkanlıklardan ve bedel temelli davranışlardan beslendiğini gösteriyor. Muvaffakiyetin doruğu süreksiz bir tatmin sunsa da, sürece yerleştirilen bedeller kalıcı izler bırakır.

Sosyal psikolog Roy Baumeister’ın belirttiği üzere, beşerler hayattaki tatmini ‘anlamlı bir katkı hissi’ ile ilişkilendirir. Yani bir şirkete liderlik etmek değil, o şirket aracılığıyla neye hizmet ettiğiniz belirleyici olur. Tatmini artıran şey, yararlı olma ve diğerlerine paha katma şuurudur. Zira en kalıcı tatmin, oburunun ömrüne dokunduğunuzu bildiğinizde doğar.

Bu anlayış, bir sonraki kısımda ele alacağımız kimlik kavramı ile direkt ilişkilidir.

‘İnsan ne iş yaparsa yapsın, en çok kendini yaratır.’ — Albert Camus

Modern dünya, kimlikleri işle eşleştiriyor. ‘Girişimciyim’ cümlesi, bir meslek tarifi olmaktan çıkıp bir benlik beyanına dönüşüyor. Bu, dışarıdan etkileyici görünürken, birebir vakitte büyük bir risk taşır. İş başarısız olduğunda ya da durduğunda, kişi kökten bir kimlik sarsıntısı yaşayabilir.

Birçok teşebbüsçü, işini yalnızca bir gelir kaynağı değil, tıpkı vakitte bir varoluş biçimi olarak görür. Bu nedenle şirketin başarısızlığı, sadece maddi bir kayıp değil; birebir vakitte şahsî bir hezimet üzere hissedilir. Bu ruhsal düzlemde, iş ile benlik ortasındaki çizgi bulanıklaşır. Girişimcinin şahsî pahası, şirketin büyüklüğüyle ölçülmeye başlanır. Bu durum, tatmini daima bir ‘daha fazlası’ arayışına dönüştürür.

Bireyin tüm öz pahasını muvaffakiyete bağlaması, onu içsel tatminden uzaklaştırır. Zira dış dünya ne kadar alkışlasa da, içeride kimliğini sırf performansa bağlamış bir birey için bu kâfi değildir. Girişimciliği bir kimlik olarak yaşayan kişi, muvaffakiyetin inişli çıkışlı tabiatına karşı daha savunmasız hale gelir. 

‘Her düşüş, sadece ticari değil, varoluşsal bir kırılma yaratır.’

Kimliğini sadece muvaffakiyete bağlayan bir teşebbüsçü için tatmin, sonsuza dek ertelenmiş bir gaye haline gelir. Meğer insan, yalnızca ne yaptığıyla değil; nasıl hissettiğiyle, nasıl dönüştüğüyle ve süreçte kim olduğuyla da tanımlanmalıdır.

‘Ne kadar yükseldiğini değil, ne kadar dönüşebildiğini hatırlar beşerler.’

Bu yüzden girişimcilikte tatmin, sırf doruğa ulaşmakla değil, o seyahatte kim olduğunu keşfetmekle ilgilidir. Tatmini kalıcı kılan da işte bu dönüşümdür.

İşte bu noktada, tatminin yapı taşlarına bakmak bize yol gösterebilir.

‘Yaşama mana katmak, insanın en temel ruhsal muhtaçlığıdır.’ — Martin Seligman

Pozitif psikoloji alanında uzman olan Dr. Martin Seligman, bireysel tatmini besleyen dört temel ögeden kelam eder: mana, bağlılık, ustalık ve otonomi. 

Bu ögeler sadece ferdî memnunluğu değil, tıpkı vakitte insanın hayatla kurduğu derin bağlantıyı de belirler.

Girişimciler ekseriyetle otonomi (bağımsızlık) ve ustalık (bir mevzuda yetkinlik) konusunda güçlüdür. Kendi kararlarını verebiliyor, yeni bir alanda uzmanlaşabiliyor, belirsizlikle başa çıkabiliyorlardır. Lakin mana (yaptığı işin daha büyük bir kıymet taşıması) ve bağlılık (bir topluluğa aidiyet) zayıf kaldığında, tatmin duygusu da eksik kalır.

Bir teşebbüsçü her gün yeni kararlar alabilir, eserini büyütebilir, pazarda kendine yer açabilir. Ama bunu neden yaptığı sorusunun karşılığı meçhulse, muvaffakiyet onu derinleştirmek yerine yavaş yavaş tüketmeye başlar. Bu durum bilhassa kurucuların yalnızlıkla baş başa kaldığı devirlerde barizleşir. Zira insan sadece yaptığını değil, kimlerle ve neden yaptığını da bilmek ister. Mana ve bağ koparsa, muvaffakiyet bile boş bir kabuktan ibaret kalır.

Bu nedenle tatmin, sırf ferdî değil; tıpkı vakitte toplumsal ve duygusal bir sorundur. Bir takım içinde aidiyet hissetmek, hizmet edilen kullanıcıdan gelen geri bildirimi içselleştirmek ya da toplumsal bir yarar yarattığını bilmek, girişimcinin seyahatini manalı ve tatmin edici kılar.

Bu ruhsal yapı taşları zedelendiğinde, kişinin başarısı artabilir; fakat ruhsal doyumu azalır. Pekala bu tatmin neden bu kadar kırılgan olabilir?

Tatminin Önündeki Saklı Engeller

‘Başarı, diğerleriyle yarışta; tatmin ise kendinle barışta batındır.’

Tatmin duygusu, içsel bir dinginlik ve huzur halidir. Lakin bu his, çağdaş girişimcilik ikliminde çeşitli ruhsal pürüzlerle kuşatılmış durumdadır. Tatmini bozan bu pürüzler birden fazla vakit sessizdir, lakin derin tesir bırakır. Başarılı üzere görünen bir teşebbüsçü, aslında bu görünmez yüklerin altında eziliyor olabilir.

• Sürekli karşılaştırma: ‘Rakibim şu kadar büyümüş’, ‘X teşebbüs şöyle bir fon aldı’ üzere niyetler, girişimcinin kendi seyahatini değersizleştirmesine yol açar. Karşılaştırma, motivasyon değil, çoğunlukla içsel eksiklik hissi üretir. Toplumsal medya ve sektörel muvaffakiyet kıssaları, bu kıyaslama halini daha da sertleştirir.

• Ertelenmiş haz: ‘Önce şu maksada ulaşayım, sonra nefes alırım’ diyerek yaşanması gereken an ertelenir. Teşebbüsçü daima bir sonraki muvaffakiyete koşarken, bulunduğu anı kaçırır. Bu da tatmini ertelemekten öteye, onu büsbütün gözden kaçırmaya neden olabilir.

• Sosyal baskı: Teşebbüsçüler, birçok vakit kendi seslerini bastırarak etrafın beklentilerine yanıt vermeye çalışır. Aile, yatırımcılar, arkadaş etrafı; herkesin bir yorumu vardır. Bu yorumlar bir noktada girişimcinin pusulasını şaşırtır. İç motivasyonun yerini dış onay alma uğraşı alır.

Bu mahzurlar, tatmini körelten ve başarıyı yüktüren tuzaklardır. Kimi vakit başarıyı ulaşılamaz bir noktaya taşır, kimi vakit elde edilmiş muvaffakiyetleri görünmez kılar.

İşte tam da bu nedenle, tatmin için yalnızca maksat belirlemek yetmez; o gayenin ruhsal manasını ve seyahatte seni nasıl etkilediğini de sorgulamak gerekir. Bunları aşmak için bir zihinsel dönüşüme, yani muvaffakiyet tarifini içerden yine şekillendirmeye gereksinim vardır.

‘Gerçek seyahat, yeni görünümler bulmak değil, yeni gözlerle bakmaktır.’ — Marcel Proust

Tatmin, bir vardığın yer değil, daima içinde olduğun bir seyahattir. Bu seyahat, dış muvaffakiyetten çok içsel bütünlükle ilgilidir. Zira insan, sırf nereye vardığıyla değil, oraya nasıl gittiğiyle de şekillenir.

Tatmini bir seyahat olarak gördüğümüzde, duraklar değil, taraf duygusu kıymet kazanır. Bu tarafı bulmak için insanın kendisine dürüst sorular sorması gerekir. Aksi hâlde dıştan başarılı, içten istikametsiz bir yürüyüş başlar. Daima bir maksada koşarken istikamet kaybedilir, muvaffakiyet olur lakin neden başarıldığı unutulur.

Bu seyahat için birtakım anahtar sorular şunlar olabilir.

• Bu yola neden çıktım?

• Kimlere paha katıyorum?

• Kendimi yalnızca kazandıklarımla mı, yoksa kattıklarımla mı tanımlıyorum?

• Yaptığım iş beni besliyor mu, yoksa tüketiyor mu?

• Bugün attığım adım, beni kim olmak istediğime biraz daha yaklaştırıyor mu?

Bu tıp sorular, girişimcinin kendi iç rehberliğini güçlendirmesini sağlar. Zira tatmin, birden fazla vakit dış gürültü sustuğunda ortaya çıkar.

Tatmin, zaferde değil; ne için savaştığını bildiğinde gizlidir. Bu nedenle girişimcinin asıl seyahati, yalnızca eser ve yatırım ekseninde değil, mana, kıymet ve kendilik ekseninde şekillenir.

‘Kendini gerçekleştiren kişi, hem dünyayı hem kendini anlamlandırır.’ — Abraham Maslow

Girişimcilik, yalnızca bir iş modeli kurma değil, birebir vakitte insanın kendi mana seyahatidir. Muvaffakiyet, sizi sahneye çıkarabilir. Lakin tatmin, sizi içeriden alkışlayan şeydir. 

‘Görülmek güç verir, fakat anlaşılmak düzgünleştirir.’

Bu yazıyı okuyan bir girişimciyseniz, bir sonraki gayenize yürürken kendinize şu soruyu sorun, ‘Bu yalnızca şirketimi büyütmek mi, yoksa beni de büyüten bir seyahat mu?’

Çünkü bazen en büyük muvaffakiyet, tatmini kaybetmeden yürüyebilmektir.

Instagram

LinkedIn

Bu makalede öne sürülen fikir ve yaklaşımlar külliyen müelliflerinin özgün niyetleridir ve Onedio’nun editöryal siyasetini yansıtmayabilir.