Eksik Doğan Yasa: Geri Çekilen İklim Kanunu ve Türkiye İçin Ehemmiyeti

İklim Kanunu, bir ülkenin ya da Avrupa Birliği (AB) üzere bir birliğin iklim değişikliğiyle uğraş konusunda bağlayıcı amaçlar ve kurallar belirlediği bir yasal düzenlemedir. 

İklim Kanunu yalnızca Türkiye’nin gündeminde olan bir bahis değildir. Bugün AB ülkelerinin dışında Kanada, Kazakistan, Güney Kora, Rusya üzere çok sayıda ülkede iklim kanunları yürürlüktedir.

Türkiye’nin İklim Kanunu Teklifinin 1. Hususunda Kanunun gayesinin yeşil büyüme vizyonu ve net sıfır emisyon amacı doğrultusunda iklim değişikliğiyle gayret etmek olduğu belirtilmiştir. 

Net Sıfır Emisyon Nedir ve Neden Kıymetlidir?

Net sıfır, atmosfere salınan sera gazlarının, atmosferden çıkarılan sera gazlarıyla dengelendiği durumu tabir eden bir tabirdir [1]. Net sıfır amacına ulaşılması, etraf meseleleri için kritik bir ehemmiyete sahiptir.

Çevre sıkıntıların ürkütücü boyutlara ulaştığı ve tabiat ve canlılar açısından bir tehdit oluşturduğu bilinen bir gerçektir. Ulusal Havacılık ve Uzay Dairesi (NASA), 1880’de kayıt tutmaya başlanmasından bu yana yapmış olduğu sıcaklık ölçümlerinde her yıl bir evvelki yılı geride bırakacak biçimde sıcaklık rekorlarının kırıldığını ortaya koymaktadır [2]. NASA bilim beşerlerine nazaran, “Isınma eğiliminin nedeni, insan faaliyetlerinin atmosfere büyük ölçüde sera gazı salmaya devam etmesi ve bu durumun gezegen üzerindeki uzun vadeli tesirlerinin de sürecek olmasıdır.” [3]

Hükûmetlerarası İklim Değişikliği Paneli (IPCC) 1,5°C kritik hududu üzerinde durmaktadır. Çünkü bu sonun aşılıp 2°C sıcaklığa ulaşılmasının beşerler, doğal hayat ve ekosistemler için hayati riskleri bulunmaktadır [4].

Türkiye’nin de içinde bulunduğu Akdeniz havzası için durum daha da kritiktir. Çünkü bu bölge, iklim değişikliğinin olumsuz tesirlerine karşı en hassas bölgelerden biridir. Etraf ve İklim Değişikliği Akdeniz Uzmanları Ağı Raporu’na nazaran, Akdeniz bölgesi dünyadaki başka bölgelere nazaran %20 daha fazla sıcaklık artışına maruz kalmaktadır. 2040 yılına kadar Akdeniz’deki sıcaklık artışının 2,2 santigrat dereceye ulaşacağı varsayım edilmektedir [5].

Küresel ısınmayı 1,5°C ile sınırlamak için sera gazı emisyonlarının en geç 2025’ten evvel doruğa ulaşması ve 2030’a kadar %43 oranında azalması gerektiği belirtilmektedir [6].

Çevre problemlerine tahlil bulunabilmesi için memleketler arası seviyede çeşitli mutabakatlar yürürlüğe konulmuştur. Bu mutabakatların en değerlilerinden biri de Paris Anlaşması’dır.

Paris Mutabakatının ana gayesi; “küresel ortalama sıcaklık artışını sanayi öncesi düzeylerin 2°C’nin altında tutmak” ve “sıcaklık artışını sanayi öncesi düzeylerin 1,5°C ile sonlandırmaya yönelik uğraş göstermektir.” [7].

Anlaşmada, taraf ülkelerin, global iklim hareketlerine mümkün olduğunca kendi uğraşları doğrultusunda katkı sağlamaları öngörülmüş ve Mutabakatın ana emeline ulaşılabilmesi için yürütmüş oldukları faaliyetleri içeren Ulusal Katkı Beyanlarını her 5 yılda bir sunmaları istenmiştir.

Türkiye Paris Mutabakatı gereği sunmuş olduğu beyanlarında emisyonlarını azaltmak yerine daha düşük bir süratle artırmayı beyan etmiştir [8]. Türkiye senaryosuna nazaran emisyonlarını en geç 2038 yılında zirve noktasına ulaştırma niyetindedir [9]. Yani mutlak azaltım fakat 2038 yılından sonra başlayabilecektir. 

Öte yandan AB çevreyi korumak için vermiş olduğu uğraşını uzun yıllardır kararlı bir halde sürdürmektedir. Son olarak AB, 11 Aralık 2019 tarihinde açıkladığı Avrupa Yeşil Mutabakatı ile Avrupa’yı 2050 yılına kadar iklim nötrlüğüne ulaşan birinci kıta haline getirme emelini ortaya koyduktan sonra bu amacını yasal yere oturtmak gayesiyle 29 Temmuz 2021 tarihinde Avrupa İklim Kanunu’nu yürürlüğe koymuştur [10]. 

İklim Kanunu’na uygun olarak, AB 1990 düzeylerine kıyasla 2030 yılına kadar net sera gazı emisyonlarını %43 oranının da üzerine taşıyarak en az %55 oranında azaltmayı taahhüt etmiştir. Bu amacı gerçekleştirmek üzere, 25 Nisan 2023 tarihinde kabul edilen “55’e Ahenk (Fit for 55)” yasa paketiyle AB iktisadının tüm dallarını bu amaca katkıda bulunmakla yükümlü kılmıştır [11]. 

Bugün itibariyle 2050 yılına kadar net-sıfır emisyon gayesini kanunlarına ekleyen 48 ülkeye ek olarak 52 ülke siyaset dokümanlarında yer vermiştir. 12 ülke bu amacı deklare etmiş, 40 ülkede ise öneri/tartışma aşamasındadır [12]. İklim Kanunu şimdi yürürlüğe girmediği için Türkiye de bu maksadını siyaset evraklarında belirten ülkelerden birisidir. Türkiye’nin öteki ülkelerden farkı net sıfır gayesi için 2050 yılını değil, 2053 yılını temel almasıdır.

Türkiye 2023 yılında Dünyanın toplam emisyonlarının %1.15’ine sahiptir [13]. Bu oranla Türkiye en çok emisyon yayan 13. Ülke pozisyonundadır. Her ne kadar %1.25 çok yüksek bir oran üzere görünmese de AB’nin toplam emisyonlarının %6.08 olduğu göz önünde tutulduğunda bu oranın düşük olmadığı da anlaşılmaktadır. 

Türkiye’nin emisyonlarını Ulusal Katkı Beyanında beyan ettiği üzere 2038 yılında azaltmaya başlayabilse bile 2053 yılına kadar net sıfır emisyona ulaşması için sadece 15 yılı bulunmaktadır. Türkiye’nin gerek bu taahhüdüne ulaşabilmesi gerekse etrafın korunması noktasında taşıdığı global sorumluluk somut adımlar atmasını gerekli kılmaktadır. 

Öte yandan milletlerarası yargıda verilen iklim kararları da Türkiye dahil tüm ülkeler üzerinde bir baskı oluşturmaktadır. Bu davaların en değerlilerinden biri 2024 yılında Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM) tarafından karara bağlanan Verein KlimaSeniorinnen Schweiz and Others v. Switzerland [14] kararıdır. 

Başvuru, üyeleri çoğunlukla 75 yaşın üzerinde olan 2.000’den fazla yaşlı bayanı temsil etmek emeliyle bir derneğin global ısınmanın ömür şartları ve sıhhatleri üzerindeki olumsuz tesirlerinden kaygı duyan dört üyesi tarafından yapılmıştır. Müracaatçılar İsviçre makamlarının, Avrupa İnsan Hakları Kontratı kapsamındaki yükümlülüklerine karşın, iklim değişikliğinin tesirlerini hafifletmek ve iklim değişikliğiyle çaba amaçlarına ulaşmak için uygun mevzuatı çıkarmadığı, milletlerarası taahhütlerine uygun olarak gerekli ve kâfi tedbir almadığı argümanında bulunmuşlardır. İsviçre makamlarının iklim değişikliğinin (özellikle global ısınmanın) tesirlerini hafifletme konusundaki çeşitli başarısızlıklarının hayat şartlarını ve sıhhatlerini olumsuz etkilediğini öne sürmüşlerdir. Müracaatta AİHM İsviçre’nin kâfi tedbirleri almadığına hükmetmiştir. 

Kararın bir öbür kıymeti başka ülkelere 2030 yılına kadar sera gazı emisyonlarında en az %40 oranında azaltım gayesiyle ve 2050 yılına kadar karbon nötrlüğü gayesiyle uyumlu yıllık emisyon düzeyine ulaşabilmelerini sağlamak hedefiyle, uygun tüm tedbirleri alma yükümlülüğü getirmesidir. 

İklim Kanunu’nun Türkiye için bir gereklilik olmasının bir başka nedeni AB tarafından 2023 yılında yürürlüğe konulan Sonda Karbon Düzenleme Sistemi (SKDM)’dır. Bu sistem en temel anlatımıyla AB dışındaki ülkelere bir emisyon fiyatlaması yapmaları istikametinde baskı oluşturmaktadır. Şimdilik altı bölümü kapsayan SKDM Türkiye’nin AB’nin kıymetli bir ihracatçısı olması ve bu altı dalın tamamında AB’ye ihracat yapması nedeniyle Türkiye’yi direkt etkileyecektir. Düzenlemenin mali yükümlülükleri 2026 yılında başlayacaktır. Buna nazaran şayet Türkiye’de ihracatçılar bir karbon fiyatına tabi tutulmamışlarsa bu eserleri Türk ihracatçıdan ithal eden AB ithalatçısının bu bedeli ödemesi gerekecektir. Bu durumun Türk ihracatçıya ticaretin azalması ya da ödenen bedelin yansıtılması üzere negatif dönüşleri olacağı açıktır. Bu açıdan Türkiye’nin kuracağı bir karbon fiyatlama sistemi ile ödenecek bedeli ülke içerisinde tutması faydasına olacaktır.

En yaygın karbon fiyatlama araçları karbon vergisi ve Emisyon Ticaret Sistemi (ETS)’dir. Bugün gelinen noktada dünya çapında 110 karbon fiyatlama aracı yürürlüktedir. Bunlardan 39’u karbon vergisi, 36’sı ETS ve 35’i hükümetlerin kredilendirme sistemleridir [15]. Türkiye bu araçlardan ETS’yi seçmiştir. Türkiye’de ETS yasal olarak İklim Kanunu ile yürürlüğe girecektir. Kısaca iklim kanunu mali açıdan da bir gerekliliktir.

İklim Kanununa ait kamuoyunda çok yanlış tezler ortaya atılmıştır. Bu savların ötesinde çeşitli etraf ve meslek kümeleri da bu teklifi sürecin kendilerine danışılmadan, şeffaflıktan uzak yürütülmesi ve iklim kriziyle çabada muhtaçlıkları karşılamadığı gerekçesiyle haklı bir münasebetle eleştirmiştir. Bu nedenle teklif geri çekilmiştir.

Ne Yapılmalı? 

Bundan sonraki süreçte bahsin uzmanlarından da görüş alınarak bir teklif hazırlanması gerekmektedir. Teklif bu haliyle bir iklim kanunu olmaktan çok emisyon ticaret sistemini düzenleyen bir teklif niteliğindedir. Etraf meseleleri ile çabada emisyona azaltım maksatlarının net olarak belirlenmesi, buna ait bir vakit çizelgesi ortaya konulması, açık bir halde bir yol haritası belirlenmesi elzemdir. Öte yandan sürecin şeffaf bir halde yürütülmesi de ehemmiyet taşımaktadır.

Kaynaklar

[1] Net Zero, What is Net Zero? https://netzeroclimate.org/what-is-net-zero-2/ (Erişim Tarihi: 15.04.2025). 

[2] Roxana Bardan (2023), NASA Says 2022 Fifth Warmest Year on Record, Warming Trend Continues, https://www.nasa.gov/news-release/nasa-says-2022-fifth-warmest-year-on-record-warming-trend-continues/_; Roxana Bardan (2024), NASA Analysis Confirms 2023 as Warmest Year on Record, _https://www.nasa.gov/news-release/nasa-analysis-confirms-2023-as-warmest-year-on-record/_; Roxana Bardan (2025), Temperatures Rising: NASA Confirms 2024 Warmest Year on Record, _https://www.nasa.gov/news-release/temperatures-rising-nasa-confirms-2024-warmest-year-on-record/ (Erişim Tarihi: 15.04.2025).

[3] Roxana Bardan (2023), NASA Says 2022 Fifth Warmest Year on Record, Warming Trend Continues, https://www.nasa.gov/news-release/nasa-says-2022-fifth-warmest-year-on-record-warming-trend-continues/_ _(Erişim Tarihi: 15.04.2025).

[4] IPCC (2019), Global Warming of 1.5°C, https://www.ipcc.ch/site/assets/uploads/sites/2/2022/06/SR15_Full_Report_LR.pdf, (Erişim Tarihi: 15.04.2025).

[5] Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı (2022), İklim Değişikliğiyle Mücadelenin Önemi

https://www.mfa.gov.tr/iklim-degisikligiyle-mucadelenin-onemi.tr.mfa 17.09.2024, (Erişim Tarihi: 15.04.2025).

[6], [7] United Nations Climate Change, The Paris Agreement. What is the Paris Agreement? https://unfccc.int/process-and-meetings/the-paris-agreement_, _(Erişim Tarihi: 15.04.2025).

[8] T.C. Etraf, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı İklim Değişikliği Başkanlığı (2022), Türkiye Ulusal Katkı Beyanı’nı COP27’de Açıkladı, https://iklim.gov.tr/turkiye-ulusal-katki-beyani-ni-cop27-de-acikladi-haber-84, (Erişim Tarihi: 15.04.2025).

[9] T.C. Etraf, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı İklim Değişikliği Başkanlığı (2023), Türkiye Cumhuriyeti Güncellenmiş Birinci Ulusal Katkı Beyanı, https://iklim.gov.tr/db/turkce /dokumanlar/turkiye-cumhuriyeti–8230-102-20230512125223.pdf, (Erişim Tarihi: 15.04.2025).

[10] European Commission (2019), The European Green Deal Sets out How to Make Europe The First Climate-Neutral Continent by 2050, Boosting The Economy, Improving People’s Health and Quality of Life, Caring for Nature, and Leaving No One Behind, https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/ip_19_6691; European Commission (2021), European Climate Law, https://climate.ec.europa.eu/eu-action/european-climate-law_en#:~:text=of%20the%20economy-,Formal%20adoption,force%20on%2029%20July%202021, (Erişim Tarihi: 15.04.2025).

[11] European Commission (2025), The European Green Deal Striving to Be The First Climate-Neutral Continent, https://commission.europa.eu/strategy-and-policy/priorities-2019-2024/european-green-deal_en (Erişim Tarihi: 15.04.2025).

[12] Energy and Climate Intelligence Unit (2025), Net Zero Scorecard, https://eciu.net/netzerotracker, (Erişim Tarihi: 15.04.2025).

[13] European Commission EDGAR- Emission Database for Küresel Atmospheric Research (2024), GHG Emissions of All World Countries, https://edgar.jrc.ec.europa.eu/report_2024 (Erişim Tarihi: 15.04.2025).

[14] European Court of Human Rights (2024), Verein KlimaSeniorinnen Schweiz and Others v. Switzerland, https://hudoc.echr.coe.int/eng#{%22documentcollectionid2%22:[%22GRANDCHAMBER %22,%22CHAMBER%22]} (Erişim Tarihi: 15.04.2025).

[15] World Bank Group (2025), State and Trends of Carbon Pricing Dashboard, https://carbonpricingdashboard.worldbank.org/?_gl=1*1h30log*_gcl_au*NTYxOTMxNjIyLjE3MjcxNzk3NzY., (Erişim Tarihi: 15.04.2025).

Doç. Dr. Betül HAYRULLAHOĞLU

Bu makalede öne sürülen fikir ve yaklaşımlar büsbütün müelliflerinin özgün niyetleridir ve Onedio’nun editöryal siyasetini yansıtmayabilir. ©Onedio