Tarih boyunca para yalnızca alım satım hedefleriyle değil, borç verme, borç alma ve faiz üzere finansal süreçler için de kullanıldı. Toplum dokusunu şekillendirmede büyük tesiri olan bu kültür, Osmanlı İmparatorluğu’nda hayli katmanlıydı ve kimi mevzularda günümüz kullanımlarına örnek oldu. Gelin faiz ve borç kültürünün Osmanlı’da nasıl şekillendiğini birlikte inceleyelim!
Osmanlı’da Faiz Yasağı
Osmanlı İmparatorluğu İslam hukukuna dayalı bir finansal sistemine sahipti. Bu sisteme nazaran faiz yahut öbür ismiyle riba, caiz sayılmıyordu. Hasebiyle Osmanlı’da faiz açıkça haram sayılan, kesin olarak yasaklanmış bir uygulamaydı. Hasebiyle borçlara vadeye nazaran faiz uygulanması kelam konusu değildi. Devlet direkt faiz sistemiyle iş yapan kurumlar kurmaktan kaçınmış olsa da bu yasak, alternatif uygulamaların gelişmesini önleyemedi. Hakikaten gayriresmi faiz kurumları, insanların para kazanma ve borç alma muhtaçlıklarını karşılamak üzere toplumda kendini göstermeye başladı. Sonraki süreçte resmi sistem de bu aktüel gereksinimlere nazaran esnekleşmek zorunda kaldı.
Gayrimüslim Tefeciler
Faizin gayriresmi hayatı öncelikle gayrimüslim kümeler ortasında başladı. Ermeni, Rum ve Yahudi bankerler, Müslümanların borç verememesi açığından faydalanarak bu alanı doldurdular ve nakit muhtaçlığı olan kümelere finansman sağlamaya başladılar. Kısa müddette tefeci durumuna yükselen bankerler, halkın yüksek faiz oranlı borçlar altında ezilmesine neden oldu. Osmanlı’da ziyadesiyle yaygınlaşan bu uygulama, kimi bölgelerdeki köylülerin erken hasat almak zorunda kalmasına ya da topraklarını satmalarına varan sonuçlar doğurdu.
Galata Bankerleri
Osmanlı’da düzgünce yaygınlaşan bankerlik sistemi, en sonunda saraya kadar ulaştı. Bilhassa Tanzimat sonrası periyotta Galata Bankerleri olarak bilinen ve Osmanlı’nın iç ve dış borçlanmalarından sorumlu bir sınıf ortaya çıktı. 19. yüzyıl Osmanlı iktisadında büyük rol oynayan bu küme, Galata semtindeki Rum, Ermeni ve Yahudi kökenli finansçılardı. Misyonları ise devlet hazinesine yüksek faizli borçlar vermek ve imparatorluğun mali istikrarına katkı sağlamaktı. Osmanlı’nın yükseliş devrinde düzgünce faal olan Galata Bankerleri, vergi toplanması, hazine açıklarının kapanması ve para ihracı üzere misyonlarda hükümete yardımcı oldular. Fakat vakitle devlet maliyesinin bağımsızlığı önünde büyük bir pürüz haline geldiler.
Osmanlı’da Alternatif Borç Sistemleri
Osmanlı’da faizsiz finansman maksadıyla kullanılan İslami borçlanma teknikleri de vardı ve bunlar temelde şu 3 kümeye ayrılırdı:
-
Mudaraba: Bir tarafın emek, başkasının sermaye koyduğu, elde edilen karın ise ortak biçimde hisse edildiği sistemdi. Bilhassa uzak aralı ticaret finansmanında kullanılırdı.
-
Muşaraka: İki tarafın da sermaye koyduğu ve karın da zararın da belirlenen oranlarda hisse edildiği sistemdi. Bilhassa gemicilik ve tımar sisteminde kullanılırdı.
-
Murabaha: Satıcının mal üzerine kar koyarak yaptığı satış süreciydi ve aslında faiz üzere iş görürdü. Peşin mal alıp vadeli satma yoluyla kar etme sistemini savunurdu ve şeriat tarafından yasal görülürdü.
-
Bidaa: Vakıfların, alınan parayı hayır maksadıyla işletmesi ve karın tamamını realize etmesi süreciydi.
Bunların yanı sıra kira gelirleri olan icare ve geri alma vaadiyle satış olan bey’bi’l-vefa üzere sistemler de vardı. Lakin en yaygın olanı murabaha sistemiydi.
Vakıflar ve Borç Verme Pratikleri
Osmanlı’da vakıf sistemi toplumsal yardım üzerine konseyiydi ama finansal dayanakla de iç içe bir kavramdı. Birtakım vakıflar ‘karz-ı hasen’ ismi verilen özel bir borç verme hizmeti sunardı. Faizsiz borç verme sistemi olarak bilinen bu hizmet, borcu olan muhtaçlık sahiplerine gerekli meblağı verme tekniği üzerinden şekillenirdi. Alınan borca faiz uygulanmamasının sebebi toplumu haramdan uzak tutmaktı. Beşerler kısa vadeli borçları ödemek için bu hizmetten sıklıkla faydalanırdı.
Tanzimat Sonrası Dönüşüm
Osmanlı’da 1839 Tanzimat Fermanı ile yeni bir ıslahat ve finansal yapılanma süreci başladı. Osmanlı finansal sisteminin Batılı usulde şekillenmesine kapı aralayan bu periyotta mahallî bankalar kuruldu, kağıt para kullanımı yaygınlaştı ve devlet Avrupa’dan faizli borçlar almaya başladı. Buna bağlı olarak iç yapıdaki katı faiz yasağı eski tesirini yitirdi ve bankalar üzerinden halka yayıldı. Lakin bilhassa 19. yüzyıl sonlarında tefeci ve faizli borç alan sayısındaki artış, borç ödemeyi daha karmaşık ve sıkıntı hale getirdi.
Osmanlı faiz kültürü çeşitli güncellemelerden geçerek günümüze kadar geldi.
Osmanlı İmparatorluğu’ndaki borç ve faiz kültürü, dini kuralların yanı sıra toplumsal ihtiyaçlara nazaran şekillenmişti. Faiz birinci başlarda resmi olarak yasaklanmış olsa da halkın ihtiyaçlarını karşılamak hedefiyle çeşitli alternatif formlarda kullanılıyordu. İmparatorluğun son devrinde ise Batı üslubu bankacılık sistemiyle birlikte kendine yasal bir yer buldu ve Osmanlı mali sistemine tam manasıyla entegre olarak günümüze kadar ulaştı.
