Ekonomi denince çoğumuzun aklına karmaşık grafikler, dolar kuru ya da “enflasyon yeniden ne olmuş?” sorusu geliyor. Lakin aslında iktisadın temel kavramları, sandığımız kadar korkutucu değil. Haydi gel, özgür piyasa denen kavramı birlikte inceleyelim ve devletin bu alana ne kadar karıştığını biraz kurcalayalım. 👀
1. Özgür piyasa kulağa özgürlük üzere geliyor, değil mi?
Evet, bu kavramı duyduğumuzda aklımıza çabucak herkes istediğini yapıyor, kimse kimseye karışmıyor üzere bir tablo geliyor. Ve dürüst olmak gerekirse bu çok da yanlış değil. Hür piyasa, temelde üreticiyle tüketicinin özgürce bir ortaya geldiği bir sistem.
Üretici malını ya da hizmetini belli bir fiyatla sunar, tüketici de almak isteyip istemediğine karar verir. Fiyatlar ise bu alışverişin tabiatında, yani arz ve talep istikrarına nazaran şekillenir. Kimseden müsaade almak gerekmez, müdahale de olmaz. Ancak unutmamak lazım ki bu sistemin sıkıntısız işlemesi için herkesin eşit koşullarda olması gerekir. Gerçek dünyada işler bu kadar kolay olmuyor alışılmış.
2. Devlet bu sistemde ne yapıyor pekala?
İdeal bir senaryoda devlet yalnızca alanda hakemlik yapar. Kuralları evvelden koyar ve oyunun adil oynanmasını sağlar. Yani müdahale etmez lakin gözü daima üzerinizdedir. Birileri kuralları ihlal etmeye kalkarsa –örneğin, büyük bir şirket piyasadaki küçük rakipleri ezmek isterse ya da tüketiciyi kandırırsa– devlet devreye girer.
3. Gerçekte işler biraz daha karışık.
Serbest piyasa sistemi kâğıt üstünde hoş çalışsa da, her vakit ülkü şartlar altında işlemiyor. Örneğin birtakım mallar vardır ki, toplumun geneli için hayati ehemmiyettedir. Ekmek, ilaç, elektrik üzere eserlerin fiyatları çok yükseldiğinde, insanların temel gereksinimlerini karşılaması zorlaşır. Bu üzere durumlarda devlet “ben karışmam” diyemez. Müdahale etmek zorunda kalır. Aksi takdirde piyasada adaletsizlik büyür, toplumsal sıkıntılar patlak verir. Bu yüzden özgür piyasa bazen denetim altında tutulmalıdır, zira “bırakınız yapsınlar” ideolojisi her vakit herkese güzel gelmez.
4. Müdahale ne vakit devreye giriyor?
Aslında devletin müdahalesi ekseriyetle olağan dışı durumlarda, yani kriz vakitlerinde ya da piyasa kendi kendine tertip sağlayamıyorsa devreye giriyor. En net örneklerden biri pandemi süreciydi. Hatırlarsan o devirde maske, dezenfektan, kolonya üzere eserlerin fiyatları bir anda uçtu. Talep çok fazlaydı ancak kimi fırsatçılar bu durumu berbata kullandı. İşte o anda devlet “dur bakalım” dedi, fiyat sınırlamaları getirdi, üretimi teşvik etti.
5. Müdahale makus müdür?
Hayır. Müdahale bazen dengeyi sağlamak, adaleti tesis etmek ve halkı korumak için gereklidir. Lakin sık sık ve ölçüsüz müdahale de yatırımcıyı korkutur, piyasanın istikrarını bozar. Yani burada değerli olan dengeyi kurabilmek.
6. Özgür piyasa eşittir kaos mu?
Hayır, muhakkak değil. Hatta tersine, hakikat işlediğinde hür piyasa epeyce verimli ve yaratıcı bir ortam sağlar. Teşebbüsçüler yeni fikirler geliştirir, şirketler daha düzgün hizmet vermek için yarışır, tüketiciler ise daha çok seçeneğe sahip olur. Bu dinamizm, ekonomik büyümeyi de beraberinde getirir. Fakat her hoş sistem üzere, bu da makus niyetli beşerler tarafından suiistimal edilebilir. Şayet kontrol zayıfsa, büyük firmalar küçükleri ezebilir, monopolleşme başlayabilir, fiyatlar yapay biçimde yükseltilebilir. Bu da piyasayı adaletsiz bir yapıya sokar.
7. Her ülke özgür piyasayı tıpkı mı uygular?
Tabii ki hayır. Örneğin Amerika daha özgür, daha liberal bir iktisat modelini benimserken; Fransa, Almanya üzere Avrupa ülkeleri toplumsal devlet anlayışını benimseyerek daha sık müdahale eder. Çin üzere ülkelerde ise zati piyasa büsbütün devlet denetimindedir. Yani “herkesin özgür piyasa tarifi biraz farklı” desek yanlış olmaz.
8. Enflasyonla gayrette özgür piyasa tek başına kâfi mi?
Pek değil. Zira enflasyon, yalnızca arz-talep istikrarıyla çözülecek bir sıkıntı değil. Merkez bankalarının faiz kararları, devletin harcamaları, döviz kuru üzere birçok faktör devrede. O yüzden vakit zaman müdahale gerekebiliyor. Özgür piyasa hoş lakin tek başına sihirli bir değnek değil.
9. Pekala ya günümüzde? Özgür piyasa hâlâ geçerli mi?
Evet, hâlâ geçerli ancak daha temkinli uygulanıyor. Dünya artık sırf ekonomik büyümeye değil, eşitlik ve sürdürülebilirliğe de değer veriyor. Bu yüzden özgür piyasanın da “etik kurallara” uyması bekleniyor. Örneğin çevreyi kirleten bir firmanın yalnızca karına bakılması artık kabul edilmiyor. Yani sistem büyürken tıpkı vakitte “insanca” olması da bekleniyor.
10. Sonuç olarak…
Serbest piyasa, iktisadın kalbidir lakin bu kalbin tertipli atabilmesi için ritmini denetim eden bir beyin de gerekir. O beyin birçok vakit devlettir. Piyasa serbestçe işlesin, rekabet olsun, yenilik artsın… Fakat tıpkı vakitte kontrol sistemleri da çalışsın, adalet sağlansın. Bu istikrar kurulduğunda iktisat tıkır tıkır işler.
